Τα Φώτα στη Λήμνο και το έθιμο των Μπατατσούδων

Πολλά είναι τα δρώμενα σε όλη την Ελλάδα αλλά και σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, με μεταμφιεσμένους την ημέρα των Φώτων και το φευγιό των καλικαντζάρων.
Καθαρά, έθιμα παγανιστικής λατρείας. Θυμόμαστε την Υψιπύλη που μεταμφίεσε τον πατέρα της τον βασιλιά της Λήμνου Θόαντα, για να τον γλυτώσει από την σφαγή των ανδρών. Του φόρεσε τα κοσμήματα του θεού Διόνυσου, και σαν να ήταν ο θεός πήγε να τον εξαγνίσει στην θάλασσα.
Στη Λήμνο την ημέρα των Φώτων, μετά των αγιασμό των υδάτων, οι νοικοκυρές πλένουν στην θάλασσα τα εικονίσματα.
Επίσης έχουν το έθιμο των Μπατατσούδων. Αυτοί είναι άντρες με μουντζουρωμένα πρόσωπα, προβιές στην πλάτη και κουδούνια κρεμασμένα επάνω τους. Οι μπατατσούδες τρέχουν στους δρόμους αναπαριστώντας το φευγιό των καλικαντζάρων που τρέχουν και φωνάζουν: «Τρέξετε να φεύγουμε κι έρχεται ο πάπαρος με την αγιαστούρα του και με την μαγκούρα του».
Η φίλη μου κυρία Βάσω Μοσχούδη-Γρυπαίου, γεννήθηκε στη Λήμνο, στον Κοντιά και μεγάλωσε στα Λύχνα. Μου έδωσε αρκετές πληροφορίες σχετικά με το έθιμο και συνταγές.
Μου λέει: Παλαιότερα, κάθε οικογένεια, στο τέλος του χρόνου, έσφαζε το δικό της γουρτσέλ ¹. Έφτιαχνε το παστό για όλο το χρόνο, καβουρμά και κρατούσε καθαρισμένο λίπος, για τα γλυκά. Ακόμα και τα κόκαλα τα παστώναμε με το αλάτι.

Με το δέρμα του έφτιαχναν τα τσιρβούλια ². Επειδή οι βράκες έφταναν μέχρι το γόνατο, από την φτέρνα μέχρι το γόνατο φορούσαν το πόδμα, φαρδιές λουρίδες, σαν το επάνω μέρος μπότας, που τις ονόμαζαν λαγάρες, και ήταν συνήθως φινιρισμένο χοιρινό δέρμα ή κατσικίσιο.
Φυσικά τα καλύτερα, προορίζονταν για τους κεχαγιάδες. Οι κεχαγιάδες, «νοίκιαζαν» από τους Τούρκους, τα κτήματα, με τίμημα το μεγαλύτερο μέρος της συγκομιδής. Ο τσομπάνος που είχαν, οι κεχαγιάδες, για τα πρόβατα, ήταν συνήθως έφηβος. Η αμοιβή του, για ένα χρόνο, από τις 15 Αυγούστου έως τις 14 Αυγούστου του επομένου χρόνου, ήταν δημητριακά, αρνί, κατσίκι και μερικά χρήματα στους γονείς και μια φορεσιά για το παιδί.
Δύσκολα χρόνια! Γι αυτό την δεκαετία του 1950-60, πολλοί ξενιτεύτηκαν. Στην Αφρική πρώτα, στη Ροδεσία, στην Αίγυπτο, ύστερα στην Αμερική και αργότερα στην Αυστραλία, και τη Γερμανία.
Μέχρι την κατοχή τρέφαμε μεταξοσκώληκες, και με το μετάξι οι γυναίκες ύφαιναν φορεσιές για τους κεχαγιάδες. Οι φτωχοί φορούσαν ρούχα από βαμβάκι.
Για τους κεχαγιάδες έχουμε πολλά τραγούδια, και τον παραδοσιακό μας χορό, τον κεχαγιάδικο. Έχει πολλούς και διαφορετικούς στίχους το τραγούδι.
Συνήθως ήταν σατυρικοί, που τους έλεγαν τα Φώτα, στη Λήμνο και τις απόκριες, σε άλλα νησιά. Τότε που οι «μικροί» σατιρίζουν τους «μεγάλους».
Οι μεγάλες προβατίνες, όπως και οι χιώτικες, φτάνουν πάνω από ένα μέτρο μήκος. Όταν ψοφούσε καμιά, αφαιρούσαν προσεκτικά το δέρμα, ανοίγοντας το από την κοιλιά, και άφηναν επάνω και το κεφάλι. Αφού ξέραιναν κατάλληλα την προβιά, των Φώτων, την κρεμούσαν στη πλάτη οι άνδρες, την έδεναν μπροστά, όπου κρεμούσαν και κουδούνια, που έδιωχναν με το κουδούνισμα τους καλικάντζαρους, όπως πίστευαν.

Έτσι βέβαια σατίριζαν και τους κεχαγιάδες που φορούσαν γούνινο παλτό και όταν έβρεχε το γυρνούσαν ανάποδα, με το δέρμα προς τα έξω. Φόρεσε δηλαδή την γούνα του ανάποδα, κατά την παροιμία.
Έλεγαν λοιπόν:
Πίσω απ’ του κεχαγιά την κατ’νάρα,³
κρέμεται μια προβατ’νάρα.⁴

Περισσότερα θ’ ακούσεις από τον Κοτσιναδέλη, αλλά θα σου πω , αφού θέλεις μερικούς στίχους:

Βρε κεχαγιά περήφανε,
με τις πλατιές λαγάρες⁵
Έλα πέρασε, παίξε και γέλασε
Έλα , έλα νάσε, νάσε,
να σε στρώνω να κοιμάσαι
Έλα, έλα με τα μένα,
να περνάς χαριτωμένα.

Βρε κεχαγιά περήφανε,
της Λήμνου το καμάρι,
σε θυμήθηκα και δεν κοιμήθηκα.

Βρε κεχαγιά περήφανε,
με τις πλατιές λαγάρες,
μες’ τα πετρωτά, μια πέρδικα πετά.
Έλα πέρασε και βήξε,
κι ένα πετραδάκι ρίξε.
Έλα έλα, νάσε, νάσε,
να σε στρώνω να κοιμάσαι.

Πέρασα και πλένεις ρούχα,
έχασα το νου μου που ‘χα.
Αστιβιές κι αθυμαρέλια,⁶
τ’ άσπρα σου τα ποδαρέλια.
Αστιβιές και κατσνοπόδια,⁷

τ’ άσπρα σου τα ωραία πόδια.

Στη μάντρα όπου κάθεσαι,
και κάνεις το τυρί σου,
να πεταχτεί κατσνόποδας,
να κάψει το βρακί σου.⁸
Άντε παν’ στα χοχλοβούνια,
κουκουβάγιες με τα κδούνια.⁹

Την παραμονή των Φώτων στη Λήμνο, αλλά και σε άλλα νησιά του Αιγαίου, φτιάχνουν και κερνούν τους μαρμαρίτες, όπως θα δούμε στην σχετική συνταγή.